कपिलमणि ज्ञवाली//

लकडाउन-विद्यार्थी-समय र उपयोग

विद्यार्थी भाइ-बहिनीहरू, यतिखेर हामी लकडाउनमा छौँ । कोरोना भाइरसको संक्रमण फैलिन्छ कि भन्ने सन्त्रासमा छौँ । परीक्षा सकिनासाथ विद्यालय पनि लकडाउनमा परे । न विद्यालय खुल्ने लक्षण देखिन्छ, न रिजल्ट नै आएको छ । पाठ्यपुस्तक किनौँ भने पनि कसरी किनौँ र पढौँ भने पनि कसरी पढौँ ?

एसईई, कक्षा ११ र १२ को परीक्षाको मुखैमा अप्रत्याशित रूपमा लकडाउन हुनाले ‘अब के हुन्छ’ भन्ने अलमलमा छटपटिएका छौँ । परीक्षाको लागि गरिएको तयारी पनि कोरोना भइरसको सन्त्रासको मनोविज्ञानभित्र गुम्सिएको छ । सिंगो शैक्षिक क्षेत्र, विद्यालय र विद्यार्थीको भविष्य अन्योलमा परेको छ । आफ्ना बालबालिका लामो समयसम्म घरमै रहँदा अभिभावकहरू पनि चिन्तित देखिन्छन् ।

केही समयपछि लकडाउन त बिस्तारै खुकुलो होला तर विद्यालमा पठन-पाठन हुने र स्थगित परीक्षा लिन सक्ने अवस्था तत्काल देखिन्न ।यसमा पनि छिमेकी देशमा बढ्दै गएको संक्रमण र मृत्युको तथ्यांकलाई हेर्दा आउँदा दिनहरूमा के हुन्छ ? भन्न सकिने अवस्था छैन ।

यस्तो विषम परिस्थितिमा घरबसाइको समयलाई कसरी उच्चतम सदुपयोग गर्ने विषयमा हामी (अभिभावक र विद्यार्थी) आफै सचेत, सतर्क र चनाखो हुनुपर्ने देखिन्छ ।

अभिभावक, शिक्षक र विद्यालय हाम्रा केवल सहजकर्ता हुन् । यिनीहरूले त केवल सिकाइको लागि वातारण तयार गरिदिन्छन् अनि सहजकर्ताको भूमिका निर्वाह गर्छन् । पढ्ने, सिक्ने त विद्यार्थी आफैले हो । यदि हामीमा पढाइ र सिकाइप्रति दृढ इच्छाशक्ति र रहर छ, शैक्षिक भविष्यप्रति संवेदनशीलता छ भने घरमै बसेर पनि धेरै कुरा सिक्न र धेरै ज्ञान हाँसिल गर्न सक्दछौँ ।

अब घर बसाइको यस समयलाई अधिकतम सदुपयोग गरी फलदायी कसरी बनाउन सकिन्छ भन्नेतर्फ हामी विद्यार्थीको भूमिका के हुन सक्छ ? यसतर्फ विचार गरौँ ।

विद्यार्थीको भूमिका :

यस समयलाई हामीले लेखनसिल्पको सुधार र विकासमा अधिकतम उपयोग गर्न सक्दछौँ । यसका निमित्त आफ्ना छोरा-छोरीको नजिकमा रहेर अभिभावकबाट प्रत्यक्ष प्रेरणा र पृष्ठपोषण हुन सक्दछ ।

हामी सिर्जनात्मक क्षमताको विकासमा यस समयलाई अधिकतम उपयोग गर्न सक्दछौँ । आफूभित्रका विचार, दृष्टिकोण, चिन्तन अनि बाहिर देखिने परिवार, समाज, प्रकृति आदिलाई विषयवस्तु बनाउन सक्छौँ ।

नेट, इन्टरनेट, टेलिभिजन जस्ता अत्याधुनिक प्रविधिको माध्यमबाट दैनिक जीवनमा अावश्यक पर्ने र जीवनलाई सुखी बनाउने नवीनतम कुराहरू खोज गरी तिनको प्रयोग गर्न र प्रयोगमा निखारता ल्याउन सक्छौँ ।

आफू सम्बद्ध पाठ्यपुस्तक नेटबाट डाउनलोड गरी पाठ्यपुस्तकसँग सम्बन्धित विषयहरूको अध्ययन र अभ्यास गर्न सक्दछौँ । यसका निमित्त फोन, म्यासेन्जर, ईमेल आदिबाट सम्बद्ध शिक्षकहरूको सहयोग लिन सकिन्छ ।

साहित्य सिर्जना, गायन, वाद्यवादन आदिको सिकाइमा यो समयलाई अधिकतम उपयोगी बनाउन सक्दछौँ।

रामायण, महाभारत जस्ता पूर्वीय दर्शन र साहित्य (संस्कृत साहित्य र हिन्दू दर्शन), तथा पश्चिमी साहित्य (अंग्रेजी साहित्य) मा आधारित पुस्तक पढेर वा भिडियो हेरेर ज्ञान र बुद्धि बढाउन सक्दछौँ ।

आफ्नै घरमा उपलब्ध तथा नेटबाट डाउनलोड गरी राष्ट्रिय, अन्तरराष्ट्रिय क्षेत्रमा विशिष्ट योगदान दिने प्रख्यात व्यक्तित्वहरूको जीवनी पढेर जीवनलाई त्यस्तै सम्मानित र प्रशंसित बनाउने प्रेरणा र ज्ञान लिन सक्दछौँ ।

विनाशकारी कोरोना भाइरसको विषयमा संचार माध्यममा हुने चर्चापरिचर्चा, छलफल र विश्लेषणबाट भविष्यमा आउन सक्ने यस किसिमका महामारी, संकट र समस्याबाट कसरी सुरक्षित रहन सकिन्छ र यसका पूर्व तयारी के के हुन सक्दछन् भन्ने विषयमा ज्ञान लिन तथा सचेत र सतर्क रहन सक्दछौँ ।

खाना पकाइ, सरसफाई आदि घरायसी काममा संलग्न भई अभिभावकको सहयोगी मात्र होइन आफ्नो दैनिक जीवनलाई रसमय अनि स्वादिष्ट बनाउन सक्दछौँ ।

विद्यालय र शिक्षकको भूमिका

विद्यालय बन्द हुँदैमा विद्यार्थी र अभिभावकप्रतिको कर्तव्य अनि दायित्व बन्द हुँदैन । यस्तो विषम परिस्थितिमा त झनै विद्यार्थी र अभिभावकको निरन्तर सम्पर्कमा रहनुपर्दछ । विद्यार्थीबाट आउने जिज्ञासा र उनीहरूको समस्या समाधानको निमित्त कर्तव्यबोध गर्नुपर्दछ । विद्यालयको ढोका बन्द हुँदैमा सिक्ने र सिकाउने प्रक्रिया अबरुद्ध हुनुहुँदैन, यस प्रक्रियालाई झनै सक्रिय बनाउनुपर्दछ, निरन्तर सम्पर्कमा रहनुपर्दछ । अनि मात्र विद्यलय विद्यार्थी र अभिभावकमुखी छन् भन्ने कुराको अनुभूति हुन सक्दछ । यदि सकिन्छ र सम्भव छ भने अनलाइन मार्फत काउन्सिलंग एवम् सिकाइप्रति सहजीकरणको वातारण मिलाउन पनि सकिन्छ ।

अभिभावकको भूमिका

अभिभावक आफैमा संरक्षक, उत्प्रेरक, मार्गदर्शक, शिक्षक आदि सबै हुन् । विषयको ज्ञान हुनैपर्दछ भन्ने केही हुँदैन वातावरण र परिवेश मात्र निर्माण गरिदियौँ भने पनि सिकाइको आधार बन्न सक्दछ । केवल विद्यालयको मुख ताकेर अभिभावकीय दायित्व पूर्ण हुँदैन । समय र परिस्थिति अनुसार संरक्षक, उत्प्रेरक, शिक्षक सबै बन्न सक्नुपर्दछ । यसो भयो भने मात्र हामीले हाम्रा छोरा-छोरीको समुज्ज्वल भविष्यको कल्पना गर्न सक्दछौँ ।

कोभिड १९-विद्यालय र विद्यार्थी

कोभिड-१९ को विश्वव्यापी महामारीले अन्य क्षेत्रमा जस्तै शिक्षा क्षेत्रलाई पनि प्रत्यक्ष प्रभाव पारेको छ । यो एउटा यस्तो क्षेत्र हो जुन क्षेत्र उद्योग, व्यापार, व्यवसाय, विकास-निर्माण आदि काम वा सेवा संचालनमा आए पनि तत्काल संचालनमा आउन गाह्रो छ । अझ हाम्रो जस्तो एउटै कक्षामा चालीस पचासजना राखेर पढाइने कक्षाप्रणाली भएको देशमा उच्च जोखिम बन्न सक्दछ ।

यसर्थ अन्य क्षेत्र र सेवा क्रमश: संचालनमा आए पनि संक्रमण न्यूनीकरण वा नियन्त्रणप्रति पूर्ण आश्वस्त नभएसम्म विद्यालय संचालनमा आउने र पठन-पाठन शुरु हुने सम्भावना छैन र हुनुहुँदैन पनि । यसो भन्दैमा विद्यालय र शैक्षिक प्रणाली नै लामो समय ठप्प हुन्छ भन्ने होइन । औपचारिक कक्षा संचालनमा आउन एक दुई महिना अझै लाग्न सक्छ तर पनि अनौपचारिक रूपमा सिकाइ क्रियाकलाप पूर्णत: रोकिन्छ नै भन्ने होइन ।यसबीचमा हरेक विद्यालयले विद्यमान शैक्षिक अबरोध समेतलाई मध्यनजर गरी आगामी शैक्षिक सत्रलाई प्रभावकारी र सार्थक बनाउन शैक्षिक योजना, वार्षिक कार्यक्रम, क्यालेन्डर, रुटिन आदि निर्माण गर्न सक्दछन्।

कमसेकम कोरोनाको महामारी नियन्त्रित नहुँदासम्म शारीरिक दूरी कायम हुने गरी सोही संख्यामा विद्यार्थी भर्ना र कक्षा-कोठा व्यवस्थापन गर्न सक्दछन् । एउटा सम्पूर्ण सिकाइमुखी, विद्यार्थीमुखी, शैक्षिकमुखी वातारण निर्माणमा यो समयलाई भरतपुर उपयोग गर्न सक्दछन् ।

तर विश्व परिवेश र छिमेकी देशको संक्रमणको अवस्थालाई हेर्दा अझ केही समय विद्यालयमा पठन-पाठन हुन सक्ने अवस्था देखिन्न । रोकिएका एसईई, कक्षा १२ र ११ का सम्पूर्ण परीक्षा तत्काल लिन पनि कठिन देखिन्छ । यस्तो विषम परिस्थितिमा हामी हाम्रा छोरा-छोरीको घर बसाइको समयलाई कसरी सिकाइमुखी, ज्ञानमुखी र परीक्षा तयारीमुखी बनाउन सकिन्छ ? यसतर्फ हामी सबैको ध्यान जानु जरुरी हुन्छ ।

शिक्षा वा ज्ञान औपचारिक र अनौपचारिक गरी मुख्य दुई किसिमका हुन्छन्

औपचारिक शिक्षालाई निर्धारित पाठ्यपुस्तकीय शिक्षा, विद्यालयीय शिक्षा र प्रमाणपत्रीय शिक्षाका रूपमा लिइन्छ । यस अन्तर्गत विद्यालयमा, गुरुको माध्यमबाट, निर्धारित पाठ्यक्रम अनुसारका पाठ्यपुस्तक पढिन्छ । तिनैबाट प्रश्न निकालिन्छ र पढेको, सिकेको, बुझेको आधारमा उत्तर दिइन्छ । त्यही उत्तरको आधारमा स्तर मापन गरी प्रमाणपत्र दिइन्छ । अनि त्यही प्रमाणपत्रका आधारमा जागिर खान सकिन्छ । तर यसबाट ज्ञान, बुद्धि र विवेकको स्तर मापन गर्न सकिन्न ।

यसरी आर्जन गरिने शिक्षा, सिकिने सीप र लिइने प्रमाणपत्रले मात्र जीवन पूर्ण हुँदैन । जीवनलाई पूर्णता दिने र सार्थक र सफल बनाउने अर्को महत्त्वपूर्ण शिक्षा हो अनौपचारिक शिक्षा । यो यस्तो बन्धनमुक्त एवम् उन्मुक्त शिक्षाप्रणाली हो जसले हरेक मानिसमा ज्ञान, बुद्धि र विवेकको विकास गर्दछ । मानिसको जीवनलाई प्रतिष्ठित, सम्मानित र यशस्वी बनाउँछ ।

यस्तो अनौपचारिक शिक्षाका मुख्य स्रोत नै आफू स्वयम्, परिवार, समाज, प्राणी, प्रकृति र सिर्जना हुन् । यी सबैभित्र ज्ञानको त्यो अथाह भण्डार छ जसले यो मानवजीवनलाई सर्वगुण सम्पन्न बनाउँछ, परिपूर्णता दिन्छ । त्रेता युगका राम र द्वापरयुगका कृष्णले गुरुकुलमा बसेर एउटै गुरुबाट सबै विषयको शिक्षा लिई आफूलाई देवता सावित गराएका थिए । त्यहाँ गणित, विज्ञान आदिका अलग अलग गुरु थिएनन् र पनि उनीहरू सर्वज्ञान सम्पन्न थिए । त्यसैले अनौपचारिक शिक्षाको महत्व औपचारिक शिक्षाको तुलनामा अत्यधिक छ ।

विश्वव्यापी रूपमा फैलिंदै गएको कोभिड-१९ महामारी, लामो समयसम्मको लकडाउन र विद्यालय बन्दको कारण आम अभिभावक र विद्यार्थीमा एककिसिमको छटपटी, चिन्ता र चासो उत्पन्न भएको छ । ‘छोरा-छोरी विद्यालय जान पाएनन्, पढ्न पाएनन्, पाठ्यपुस्तक पढाएर सकिने भएन, छोरा-छोरी बिग्रिए, बेफ्वाँकमा शुल्क तिर्नुपर्ने भयो’ आदि जस्ता कुराले हरेक अभिभावकलाई चिन्तित बनाएको देखिन्छ । तर यो आंशिक सत्य भए पनि यथार्थमा सम्पूर्ण सत्य होइन । यदि हामी अलिकति सचेत हुने हो भने हाम्रा छोरा-छोरीको घर बसाइलाई सार्थक उपलब्धिमूलक बनाउन सक्दछौँ । विद्यालयको बन्द कोठाबाट बाहिर आफ्नै काख, परिवार, समाज, परिवेश र प्रकृतिबाट उनीहरूभित्रको मौलिक प्रतिभा बाहिर ल्याउन सक्छौँ तथा जीवन जिउनका लागि चाहिने सम्पूर्ण ज्ञान दिन सक्दछौँ । यतिमात्र होइन सन्तति र परिवारका बीचमा सुमधुर सम्बन्ध स्थापित गर्दै परिवारको महत्त्व स्थापित गर्न सक्दछौँ ।

कसरी भनेर हामी भ्रमित हुनै पर्दैन किनभने हामीले हामीसँग भएका कम्प्यूटर, इन्टरनेट, टेलिभिजन, रोचक र ज्ञानवर्द्धक पाठ्यसामग्री, साहित्यसिर्जना, चित्रकारिता, नाच-गान आदि माध्यमको प्रयोग गरी लकडाउनको घर बसाइलाइलाई सिकाइमूलक बनाउन सक्दछौँ । यदि यसो गर्यौँ भने हरेक आमा-बुवा र छोरा-छोरीका लागि यो समय निकै उपयोगी बन्न तथा दिगो अनि विश्वासिलो सम्बन्ध स्थापित गर्ने अवसर बन्न सक्दछ ।

यता केही समयदेखि स्रोतसाधन सम्पन्न केही विद्यालयले अनलाइन मार्फत आफ्ना विद्यार्थीका निमित्त सकाइमूलक विभिन्न शैक्षणिक क्रियाकलाप पनि प्रारम्भ गरेका छन् । हुन त सबै अभिभावकको पहुँच ईमेल, इन्टर्नेट हुँदै अनलाइन कक्षासम्म नहुन सक्छ तर जोसँग यसको पहुँच छ त्यसले यस अनलाइ कक्षाबाट पनि यथेष्ट फाइदा लिन र घर बसाइलाई सदुपयोग गर्न सक्दछ।

तर अनलाइन कक्षा प्रारम्भ हुँदैमा विद्यालय उत्कृष्ट हुने र विद्यार्थीले सबै सिकिहाल्ने होइनन् । उच्च शिक्षामा अनलाइन कक्षा प्रभावकारी देखिए पनि विद्यालयीय शिक्षाप्रणीमा यो त्यति प्रभावकारी हुँदैन तापनि यसले घरबसेका विद्यार्थी, विद्यालय र शिक्षक-शिक्षिकाबीच निरन्तरको सम्बन्ध कायम राख्न केही हदसम्म मद्दत नै पुग्दछ ।

धेरै समय विद्यालय बन्द भए, छोरा-छोरी विद्यालय जान पाएनन्, पढाई डामाडोल भयो, बेफ्वाँकमा शुल्क तिर्नुपर्यो । यो आफैमा चिन्ताको विषय भए पनि स्वास्थ्यभन्दा ठूलो अरु केही होइन । स्वास्थ्य राम्रो भयो भने न अरु कुराको महत्त्व हुन्छ । स्वास्थ्य नै रहेन भने पढाइ र सिकाइकै के महत्त्व रह्यो र ? यसर्थ: यस विषम परिस्थितिमा धैर्यधारण गरी घर बसाइको समयलाई सार्थक र सफल बनाऔँ । अनि विश्वलाई आक्रान्त पारिकहेको यो कोभिडको सन्त्रासबाट छिट्टै मुक्ति पाऊँ भनी प्रार्थना गरौँ ।

प्रतिक्रियाका लागि:kapilgyawali@yahoo.com