सम्भवतः पुष्पकमल दाहाल प्रवृति नेपाली राजनितिको लागि हानीकारक हो । यसो त समकालीन नेताहरु नेपालको भविष्यकै लागि हानीकारक हुन् ।
अहिले सत्ता र शक्तिको इर्दगिर्दमा जो घुमिराछन्, तिनी पनि नेपालको लागि घातक हुन् र जसले सत्ताको र स्वादान गर्न पाएका छैनन, छट्पटी चलिराखेको छ, तिनिहरु पनि नेपालका लागि घातक हुन् ।
१९औं दशकको मध्यतिर नवगठित चीनका राष्ट्रपति एवं तत्कालिन माओ त्से तुङ्गका अध्यक्षसमेत बनेका लिउ साओचीले माओको सम्बन्धमा भनेको प्रसङ्ग स्मरणयोग्य छ । उनले भनेका थिए–”माओ त्से तुङ्ग सिर्जनशील वर्गका प्रतिभाशाली माक्र्सवादी र मानव जातिका सर्वोच्च विचारक हुन् । माक्र्सवादको यथार्थ ज्ञान र चिनियाँ क्रान्तिको व्यावहारिक पक्षको यथोचित मिश्रण हुन् । हाम्रो बौद्धिक विचारलाई अनुपम उत्कर्षमा पु¥याउने व्यक्तित्व हुन् ।”
विचारको संग्राम र आलोचनाको स्वतन्त्रताबिना कुनै विचारको विकास सम्भव छैन । विपरीतको एकतत्वको नाममा विपरीतहरूको मात्रै जन्म र ध्वंस हुँदै आयो भने त्यो प्रत्यूपादक नै हुन्छ । माओ–त्से–तुङ्ग ले युद्ध र रणनीतिका समस्याहरू शिर्षकमा भनेका छन–“फासीवादी नभएका र युद्धमा नलागेका पूंजीवादी मुलुकहरूले आन्तरिक रूपमा बुर्जुआ प्रजातन्त्रको व्यवहार गर्दछन् । त्यस्ता मुलुकहरू अरूको दमनमा नभई अरू राष्ट्रहरूलाई दमन गर्ने स्थितिमा हुन्छन् ।
यी सब कारणहरूले गर्दा पूँजीवादी मुलकहरूमा मजदुरवर्गको पार्टीको काम कर्तव्य दीर्घकालीन कानूनी सङ्घर्ष मार्फत् श्रमिकहरूलाई शिक्षित गर्नु र शक्ति सञ्चय गर्नु हो तथा पूँजीवादलाई अन्तिम रूपमा फ्याँक्ने तयारी गर्नु हो । त्यस्ता मुलुकहरूमा दीर्घकालीन कानूनी सङ्घर्षको मञ्चको रूपमा संसद्लाई उपयोग गर्ने, आर्थिक र राजनीतिक हडतालको आयोजना गर्ने, मजदुर सङ्गठनहरूलाई सङ्गठित गर्ने र मजदुरहरूलाई शिक्षित गर्ने प्रश्न मुख्य हो । तिनीहरूको सङ्गठनको रूप कानूनी र सङ्घर्षको रूप रक्तपातविहीन हुन्छ ।”
चीनको स्थिति फरक छ । चीनका चरित्रगत लक्षणहरू हुन्– “स्वाधीन र प्रजातान्त्रिक नभई यो अर्ध औपनिवेशिक र अर्ध सामन्ती छ, आन्तरिक रूपमा यो प्रजातान्त्रिक नभई सामन्ती फौजी दमनअन्तर्गत छ र आफ्नो बाह्य सम्बन्धहरूका सन्दर्भमा यो साम्राज्यवादको दमनमा छ । यसबाट के निष्कर्ष निस्कन्छ भने हामीसित उपयोग गर्नको निम्ति कुनै संसद् छैन र मजदुरहरूलाई हडतालहरूको निम्ति सङ्गठित गर्ने कुनै कानूनी अधिकार छैन । आधारभूत रूपमा विद्रोह र युद्ध सुरु गर्नुभन्दा पहिले कानुनी सङ्घर्षको लामो अवधिबाट गुज्रिन यहाँका कम्युनिष्ट पार्टीको काम–कर्तव्य होइन । त्यसैगरी ठूला सहरहरूमाथि सबैभन्दा पहिले कब्जा गरेर त्यसपछि ग्रामीण क्षेत्रमाथि कब्जा गर्नुपनि होइन, बरु त्यसको ठीक उल्टो हो । “चीनमा सशस्त्र क्रान्तिले सशस्त्र प्रतिक्रान्तिसित सङ्घर्ष गर्दैछ । चिनियाँ क्रान्तिको यो एउटा विशिष्ट चरित्र र सुविधा हो ।”
जतिबेला पुष्पकमल दाहालहरुले माओको नाम बेचेर देशभर उत्पात गरिरहेका थिए, त्यति नै बेला चीनले माओको नाम दुरुपयोग नगर भनेर चेतावनी समेत दिएको थियो । चीनमा माओ जिवितै हुँदा माओवाद मान्ने कि विचारधारा मान्ने भन्नेबारेमा बहस हुँदैगर्दा माओ जीवित हुँदा हुँदै चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीले माओवाद नमान्ने निर्णय गरिसकेको थियो । माओ आफैंले पनि माओवाद भन्नुहुन्न भन्दथे। माओले जनवादी क्रान्ति गरेर देखाएको हुनाले नेपालका कम्युनिष्टहरुले उनीबाट सिक्न सक्ने र अर्ध औपनिवेशक अर्ध सामन्ती देशमा माओको योगदानलाई वाद नभएर विचारधारका रुपमा लिन सकिन्छ, तर नामै भजाएर माओको बदनाम त गर्न सकिन्न नि पुष्पकमल दाहाल ज्यू ?
किनकि तपाईंको राजनैतिक स्वार्थ सत्ता र शक्तिको लोभमा मात्र गएर अड्किएको हुनाले माओले त्यसो गर्ने अनुमति दिंदैनन् ।
बिपी कोइरालामा वैचारिक दृष्टिकोण प्रखर थियो तर उनले सोचेको प्रजातान्त्रिक समाजवादलाई व्यवहारमा ल्याउन नपाउँदै उनको समय बित्यो। उनी र उनीजस्ता कतिपय नेताको त्यागले परिवर्तन त आयो तर नेतृत्वको चरम असफलता, विवेकहिनता र लोभीपापी दृष्टिकोणले गर्दा नेपाली कांग्रेस अहिले बुख्याँचा पार्टीका रूपमा देखापरेको छ । यसले एउटा हातमा प्रजातान्त्रिक समाजवाद, अर्को हातमा राष्ट्रियता र छातीमा बिपी कोइरालाको नामाङ्कित बिल्ला भिरेको छ । यसले आफ्नो प्रथम महाधिवेशनले दिएको “प्रजातान्त्रिक समाजवाद” को नीतिलाई देखाउने दाँत बनाएर सामन्तवादी नीतिको दाँतले पटकपटक शासनसत्ता “ज्युनार” गर्दै आएको छ । जनतालाई भ्रमित पार्न यसले गएको १३औँ महाधिवेशनमा पनि “प्रजातान्त्रिक समाजवाद” शब्दावलीलाई आफ्नो घोषणापत्रबाट हटाउन चाहेन । यस पार्टीका निम्ति बनिबनाउ नाराको अर्को विकल्पपनि थिएन र यस पार्टीको युवा पुस्ताले गणतन्त्र स्वीकार गरेका सन्दर्भमा पार्टीको नारा र नीति फेर्न गरेको प्रस्ताव पनि यसको सत्तालोलुप पुरानो नेतृत्वले सहेन ।
यस पार्टीले प्रजातान्त्रिक समाजवादलाई व्यवहारमा ल्याउनु त परै जाओस् यसका कतिपय नेताका भनाइ र आचरणले त्यस सिद्धान्तको अभिप्राय पनि नबुझेको थाहा हुन्छ । बिपी नामको भजन गाउने तर बिपीले अंगालेको नीतिलाई परिआउँदा गलत ढङ्गले व्याख्या गर्ने र उस्तै पर्दा त्यो नीतिलाई पार्टीले त्यागेको पनि भन्न भ्याउने उच्च नेताहरूको आचरण हेर्दा यसले पनि साइन बोर्ड एउटा र धन्दा अर्को गर्ने पार्टीमा अब्बल दर्जाको ठाउँ ओगट्दै आएको छ । सातसाले परिवर्तन र बिपी नामको ब्याज असुलेर नेपालको सबभन्दा ठूलो प्रजातान्त्रिक पार्टीको दम्भ पाल्दै बसेको छ – कांग्रेस ।
जबजजस्तो विचार जुझारु र जागरुक युवा तथा वैचारिक, व्यावहारिक र व्यावसायिक बुद्धिजीवी तथा कुशल संगठकहरूको सशक्त संगठन हो– एमाले। तर घातप्रतिघातको लामो अभ्यास, बाह्य आक्रमण र षड्यन्त्रको सघनता, आन्तरिक गृहकार्य र समझदारीको अभाव, पछिल्लो दशकमा अध्ययन, विश्लेषण र अन्तर्क्रिरयामा लागेको खिया, तर्क, सत्य र तथ्यमाथिको निरन्तर हमला आदि हेर्दा एमालेमा समस्या नेतृत्व पंक्तिमै देखिन्छ । लोकतन्त्रमा शीर्ष नेता सर्वगुण सम्पन्न हुनैपर्छ भन्ने छैन । शिष्ट र निष्कपटचाहिँ हुनैपर्छ ।
वर्गीय दृष्टिकोण, जनतासँग घनिष्ट सम्बन्ध, कार्यकर्ताको उत्पादन, प्रशिक्षण, परिचालन र संरक्षण, प्रचारकार्य, वैचारिक र बहसका क्षेत्रमा व्यापक अन्र्तक्रिरया र समन्वयजस्ता मामिलामा पनि एमाले चुनौतीका तुलनामा पछि पर्दैगएको छ । शान्ति, लोकतन्त्र, सामाजिक न्याय, रूपान्तरण, सामाजिक सदभाव, देशभक्ति, जनजीविका, समानताजस्ता विषयमा वैचारिक र राजनीतिकरूपले सबैभन्दा स्पष्ट पार्टी नै यसरी अराजक हुनुको मार नेपालको समग्र राजनीतिले भोग्नुपरेको छ । अराजकता, विखण्डन, जातीय र क्षेत्रीय विभेद बलशाली हुँदैआएको बेला एमालेको शक्ति संकुचित गर्ने आन्तरिक प्रकृतिका गडबढी हटाउनमा ओली सक्रिय हुनुपर्नेमा ओली हिटलरी शैलीमा छन् ।
युवापुस्ताकोे परिपक्वता, आलोचनात्मक चेत र हस्तक्षेपको मात्र बढ्दै जानु र छाला जोगाउने प्रवृत्ति निरुत्साहित हुनुको अर्थ नेताहरूको मनमौजी, जालसाझी र झगडा गर्ने व्यवहारमा पूर्णविराम लाग्नु हो । वर्गीय राजनीतिमाथि जातीय, क्षेत्रीय, धार्मिक, लैंगिक असमानता र त्यसले पैदा गरेको कुण्ठा, प्रतिशोध, अराजकता, अनुशासनहीनताको प्रभुत्व हुँदापनि पार्टी रमिते र रक्षात्मक देखिएको छ । पार्टीको संगठन, विचार र जनमतको भ¥याङ चढेर जातीय मुखिया, धार्मिक पन्डा, मुल्ला र पादरी तथा अरूका प्रतिनिधि हुने होड चलेको छ। ओली एक्ला बादसाह बन्ने ततखरमा छन– जसले एमाले पनि सिध्याउँछ । किनकि एमाले निर्माणमा ओलीको भूमिका त छैन नै, साथमा एमाले निर्माणकर्तालाई पाखा लगाऊने कुचेष्टा पनि गरेका छन् ।
आफ्नै मात्र सिद्धान्तमा अडिएर बस्न दलहरू सक्दैनन् । त्यसो गर्नु गाह्रो मात्र होइन, अव्यावहारिक पनि हुन्छ । विचलन वा दलको सिद्धान्तमा आधारित व्यवहार नगर्ने प्रवृत्ति संसारभरि नै छ । हाम्रोजस्तो गरिब मुलुक, जहाँ विभिन्न विचारधाराका दलहरू छन्, मा त झन् सिद्धान्त अनुसार व्यवहार गर्न र रणनीति बनाउन गाह्रो छ । सिद्धान्तलाई नीति र रणनीतिमा ढाल्न झन् गाह्रो छ । सिद्धान्त र रणनीतिमा केही फरक हुन्छ तर नेपालमा सिद्धान्तलाई रणनीतिका रूपमा प्रयोग गरिएको छ ।
नेपालका राजनीतिक दलको सिद्धान्तभित्र रहेर जनताका जनजीविकाका सवाललाई सम्बोधन गर्ने किसिमले रणनीतिहरू बन्ने संस्कार छँदै छैन । सिद्धान्तबाट निर्देशित हुनेभन्दा पनि शक्ति र सत्तामा पुग्न बढी प्रतिस्पर्धा हुने गरेको छ । दलहरूको सिद्धान्त र लोकतन्त्रको संस्थागत विकासमा प्रतिबद्धता देखिएन । सिद्धान्तका लागि क्रान्ति गर्ने तर त्यसपछि आफ्ना एजेन्डालाई संस्थागत गर्न नसक्ने देखियो ।
राजनीतिक दल अनेक छन्, तर तिनको नेतृत्वमा वैचारिक अडान र दलीय रुझान पटक्कै देखिन्न । दलहरू फरक भए पनि राज्यको स्रोत र अवसर बाँडफाँटमा ती मिलेका देखिन्छन् । यसले राज्यको स्रोत र अवसर परिचालनलाई दलीय नीति र संगठनको विधिभन्दा बाहिर लग्यो । दलको प्रभावले कामै गरेन । सत्तापक्ष र प्रतिपक्ष छुट्याउनै गाह्रो भयो ।
सामान्यतः राजनीतिक दलको विम्ब झन्डा, घोषणापत्र वा पार्टी कार्यालयमा देखिन्छ । तर ९३ प्रतिशतभन्दा बढी सर्वसाधारणले नेतालाई दल मान्छन्; नेकपा भन्नासाथ ओली/प्रचण्ड, कांग्रेस भन्नासाथ देउवा/पौडेललाई बुझ्छन् । यो बुझाइ कम्युनिस्ट वा कांग्रेसमा मात्र होइन, अन्य दलबारे पनि उस्तै छ । यसरी दलभन्दा नेताले प्राथमिकता पाउनु दलीय औचित्य कमजोर हुनु हो, जुन लोकतन्त्रका लागि सह्य होइन ।
नेपालमा राष्ट्रवादसंग जोडिएको अर्को एउटा अनौठो बिचार, बुझाई र व्याख्या रहेको छ । उक्त समुहका अनुसार नेपालको एकीकरण सामन्ती राज्य बिस्तारको परिघटना मात्रै होइन, त्यो तात्कालीन आन्तरिक र बाह्य सामाजिक–आर्थिक र राजनीतिक कारणहरूले जन्माएको ऐतिहासिक आवश्यकता हो । नेपाल राज्य निर्माण प्रक्रियाका आफ्नै विशिष्टता छन् । यो निश्चित जाति समूहहरू राष्ट्रमा विकसित हुने र त्यसका आधारमा राज्य बन्ने प्रक्रियाबाट बनेको राष्ट्र–राज्य होइन, पहिले राज्य निर्माण भएर त्यसभित्र बहुजातीय, बहुभाषिक र बहुसाँस्कृतिक पक्षहरू समाहित भई बनेको राज्य–राष्ट्र हो ।
बहुराष्ट्रियता या दुई राष्ट्रियताका नाममा चलेका बहस गलत मात्रै होइन, हानीकारक समेत छन् भन्दछ । पहिलो, यस बिचारले नेपाल राष्ट्र—राज्य होईन भनि बुझेको ठिकै हो । किन भने यो एउटै जातिको मात्र राज्य होईन । यो बहुजातिय, बहुभाषीक, बहुसांस्कृतिक राज्य हो । नेपालका सबै जातजाति र आदिवासी जनजातिहरु चरित्र र बिशेषताका हिसावले राष्ट्र हुन् । यसैले यो बहुल राष्ट्र—राज्य हो ।
राजनीति र राष्ट्रवादको गहिरो सम्बन्ध रहेको हुन्छ । देश भित्रका विभिन्न राष्ट्र र राष्ट्रिय जनसमुहरुको रक्षार्थ, विकास तथा सम्बृद्धिको लागी देशभक्तिपुर्ण बिचार तथा कार्य नै राष्ट्रवाद भएकोले यो सोझै राजनीतिसंग जोडिन्छ । देश भित्रका विभिन्न राष्ट्र तथा राष्ट्रिय जनसमुहहरुलाई बिर्सेर एवम् पन्छाएर एउटामाथी अर्कोको उपनिवेश खडा गर्ने उपनिवेशवादी सोच र चिन्तन बोकेको कथित देशभक्तिपुर्ण बिचार नै अभिजातिय बिचार तथा सोच हो । यहि बिचार तथा सोच बोकेका बाहुन, क्षेत्रि, मधेसी, आदिवासी जनजाति, दलित, महिलाहरुको एउटा सानो जत्था नै अभिजातिय बर्ग हो र तिनले अंगिकार गरेको राष्ट्रवाद अभिजातिय राष्ट्रवााद हो भने तिनले गर्ने राजनीति अभिजातिय राजनीति हो ।
यसमा राजनीतिले अभिजातिय राष्ट्रवादलाई पक्षपोषण गर्दछ भने सो अभिजातिय राष्ट्रवादले अभिजातिय बर्गलाई सवल र सक्षम बनाउँछ । यस खाले राष्ट्रवाद जहिल्यै पनि अवसरवादी हुन्छ । यसैले यसलाई अवसरवादी राष्ट्रवाद पनि भन्ने गरिन्छ । यस खाले राजनीति र राष्ट्रवादले जहिल्यै पनि एउटा जातिको बर्चस्प र एकाधिकारलाई स्थापित गर्दछ । कसैले यसलाई बाहुनवाद या ब्राह्मणवाद पनि भन्दछन् । यस प्रकारको राजनीति, राष्ट्रवाद तथा विकासले समग्र राष्ट्रहरु, सामाजिक–सांस्कृतिक समुहहरु र लैंगिक समुहहरुमाथी अभिजातिय बर्गको उपनिवेश खडा गर्दछ ।
हाम्रो देशमा यहि उपनिवेशवादी अभिजातिय राष्ट्रवाद र अभिजातिय राजनीति हावी छ । यहि राजनीति र राष्ट्रवादले केही मधेसी, केही आदिवासी जनजाति, केही दलित तथा महिलाहरुलाई आफ्नो गुलाम तथा दास बनाएको छ भने केही सिमित बाहुनलाई मालिकको रुपमा स्थापित गरेको छ । अनुहार र थर लेख्ने कुराले पहिचान तथा कुनै पनि राष्ट्रको प्रतिनिधित्व गर्दै भन्ने बुझ्न जरुरी छ । राजनीतिमा अहिले हावी रहेका सत्तारुढ दल नेकपा, नेपाली कांग्रेश, राजावादीहरु र अन्य प्रतिपक्षी धेरै राजनीतिक दलहरु यहि अभिजातिय राजनीति गरिरहेका छन ।
यहि अभिजातिय राष्ट्रवादलाई बलियो बनाईरहेका छन् र अभिजातिय बर्गको उपनिवेश कायम गर्ने र बलियो बनाउने राजनीति गरिरहेका छन् । यस प्रकारको राजनीतिलाई विस्थापन नगरेसम्म अभिजातिय बर्गको उपनिवेशबाट मुक्ती पाउन सकिन्न, असली राष्ट्रवादलाई अघि बढाउन सकिन्न र असली विकास तथा सम्बृद्धि प्राप्त गर्न सकिन्न ।